Η Πρόεδρος της Δημοκρατίας απηύθυνε χαιρετισμό στην εκδήλωση για την έκδοση του τιμητικού τόμου στη μνήμη του Σταύρου Τσακυράκη με τίτλο «Ανθρώπινα Δικαιώματα σε καιρούς ανελεύθερων δημοκρατιών», που διοργάνωσε η Νομική Βιβλιοθήκη με το Ίδρυμα Μαραγκοπούλου για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου.
Ακολουθεί ο χαιρετισμός της κυρίας Σακελλαροπούλου:
«Ο τιμητικός τόμος που παρουσιάζεται σήμερα έχει ένα θέμα σημαντικό και εξαιρετικά επίκαιρο, τώρα που δοκιμάζεται η ευρωπαϊκή συναίνεση στο Κράτος Δικαίου, και περιέχει σημαντικές συμβολές. Εγώ θα ήθελα να μιλήσω γι’ αυτόν που μας έφερε εδώ απόψε, τον Σταύρο Τσακυράκη, μέσα από όσα έλεγε και όσα μοιράστηκα μαζί του, αν και τον γνώρισα καλύτερα τα τελευταία χρόνια. Ο Σταύρος ήταν μοναδικός και ο τρόπος που τοποθετήθηκε σε πολλά θέματα, αυτός ο ποιητής της επιστήμης, χρησιμοποιώντας απλές εκφράσεις για μεγάλες έννοιες, τον κάνουν διαχρονικό.
Η πρώτη εικόνα που συγκρατώ συνδέεται με την αίθουσα που βρισκόμαστε και την απόφαση της Ολομέλειας του Συμβουλίου της Επικρατείας για την ιθαγένεια. Ήταν Μάρτιος του 2013 και ο Σταύρος επικοινώνησε μαζί μου. Το φοιτητικό περιοδικό “Νομικός Παλμός” διοργάνωνε μια εκδήλωση στη Νομική Βιβλιοθήκη με θέμα “Ποιος θεωρείται Έλληνας σήμερα” και ήθελαν έναν δικαστή που να μετείχε στη σύνθεση. Με την αντίληψη δεοντολογίας που με κατείχε, έθεσα θέμα να κληθεί και συνάδελφος της πλειοψηφίας, μιας και εγώ ανήκα στη μειοψηφία, όπως και έγινε. Ήταν μια οδυνηρή βραδιά για μένα, αφού δεν μπορούσα να πω όσα ήθελα, κυρίως να επιμείνω στο θέμα των αλλοδαπών παιδιών. Ένα ακροατήριο φοιτητών ίσως αποκλειστικά, με τον Σταύρο ανάμεσά τους, ανέδειξε τις αδυναμίες της απόφασης. Όπως είπε χαρακτηριστικά ο Σταύρος: “Η απόφαση στηρίζεται σε μια μορφή του έθνους που δεν στέκεται και της δίνει μορφή κανόνα δικαίου. Σύγχυση γύρω από την έννοια του έθνους, δεν συνδέεται με την ιθαγένεια”. Για να καταλήξει ότι “η κοινότητα αξιών και οι κανόνες δικαιοσύνης με κάνουν να είμαι εγώ πολίτης με τον άλλον. Είμαι περισσότερο συμπολίτης με τη Σουζάνα, την Ελένη και κάποιους άλλους, δεν με ενδιαφέρει το αίμα τους”.
Ο William Brennan τασσόταν υπέρ της δυναμικής πρόσληψης του Συντάγματος, ως συστήματος ζωντανών κανόνων και αρχών, που το νόημά τους εξελίσσεται καθώς η κοινωνία αλλάζει. Πάγια θέση του Σταύρου ήταν ότι “οι δικαστικές αποφάσεις ασφαλώς δεν διαμορφώνονται από τη μειοψηφία (…) Όταν όμως οι μειοψηφίες έχουν ηθικό κύρος, διαμορφώνουν συνειδήσεις”.
Το 2016, με αφορμή τη γνωστή μήνυση που κατατέθηκε σε βάρος του από την τότε Πρόεδρο του Αρείου Πάγου, οργανώθηκε από το Ίδρυμα Τσάτσου, στο Γκαίτε, εκδήλωση με θέμα “Δικαστική δεοντολογία, ελευθερία του λόγου και προστασία της προσωπικότητας”. Ένα από τα προσφιλή θέματα του Σταύρου, η Δικαιοσύνη ως αρχή των δικαιωμάτων και ως λειτουργία – θεσμός. Για το δεύτερο έστεκε πάντα κριτικά. Όπως έλεγε, η δικαστική εξουσία ήταν η πιο ανέλεγκτη από τις τρεις. Σύμφωνα με τη θέση του στο θέμα, “η δικαστική εξουσία πρέπει να ανέχεται την οξύτερη κριτική, γιατί είναι η μόνη που δεν ελέγχεται από κανέναν. Το μόνο σοβαρό αντίβαρο στη μεγάλη εξουσία των δικαστών είναι η δημόσια κριτική του έργου τους, η οποία πρέπει να γίνεται επωνύμως. Η ελευθερία του λόγου που απολαμβάνουν οι υπόλοιποι πολίτες δεν ισχύει υπέρ όσων είναι κρατικά όργανα, και η αμεροληψία που οφείλουν να επιδεικνύουν οι δικαστές σχεδόν σε κάθε θέμα δημοσίου ενδιαφέροντος δεν τους επιτρέπει να δημοσιοποιούν τις απόψεις τους, επομένως περιορίζει δραματικά τη συμμετοχή τους στον δημόσιο διάλογο (…) Την αντίληψη ότι ο δικαστής είναι τελικός κριτής σε μια κοινωνία και συγχρόνως υπεράνω κριτικής τη θεωρώ προβληματική για τη δημοκρατία”.
Ένα ιδιαίτερα σημαντικό κεφάλαιο των προβληματισμών του ήταν το ζήτημα της πολιτικής ανυπακοής. Πίστευε ότι “σε μια δημοκρατική κοινωνία η έννομη τάξη αποτελεί αξία καθ’ εαυτήν, που αναιρείται χωρίς την υποχρέωση υπακοής στις επιταγές της. Ο συλλογισμός αυτός έχει βάση μόνο στην περίπτωση που η έννομη τάξη έχει δημοκρατική νομιμοποίηση. Ερευνητέο σε ποιες περιπτώσεις η έννομη τάξη μπορεί να ανεχθεί την ανυπακοή και να την αιτιολογήσει. Κατά τον Rawls, η πολιτική ανυπακοή έχει τον χαρακτήρα διορθωτικής παρέμβασης στη νομοθετική διαδικασία, δεν πρόκειται για απόρριψη της αρχής της πλειοψηφίας, αλλά για μια προσπάθεια πειθούς της πλειοψηφίας. Σε μια δημοκρατική κοινωνία όλες οι γνώμες πρέπει να επιτρέπονται και όλες οι πράξεις βίας πρέπει να απαγορεύονται. Όλοι είμαστε ίσοι. Έχουμε δικαίωμα για ένα σχέδιο ζωής, έχουμε δικαίωμα να βρούμε την ευτυχία μας εκεί όπου θέλουμε, όπως την ορίζουμε εμείς οι ίδιοι. Έτσι οδηγούμαστε στην ανάγκη για ελευθερία”.
Στην περίοδο της οικονομικής κρίσης, όταν τα κυβερνητικά μέτρα περιορισμού των κάθε είδους παροχών άρχισαν να έρχονται προς κρίση στα δικαστήρια, ο Σταύρος με ακλόνητο θάρρος υποστήριξε ότι το Σύνταγμα δεν εγγυάται και δεν είναι δυνατόν να εγγυηθεί κάποιο ύψος παροχών. Οι συγκεκριμένες παροχές ενός κράτους δεν είναι θέμα διακηρύξεων και συνταγματικών διατάξεων. Οι κρατικές παροχές εξαρτώνται αποκλειστικά από πόρους, και όταν αυτοί λιγοστεύουν φυσικά συρρικνώνονται οι παροχές. Τα κοινωνικά δικαιώματα δεν εγγυώνται ένα συγκεκριμένο ύψος παροχών, αλλά προσδιορίζουν τους τομείς, στους οποίους οφείλει το κράτος να κατανείμει τους όποιους πόρους διαθέτει και το Σύνταγμα επιτάσσει να το κάνει αυτό με αίσθηση δικαιοσύνης.
Περάσαμε μια γόνιμη, ζωηρή και συγκινητική περίοδο, όπου μαζί με την αρρώστια του εξελίσσονταν συζητήσεις, συνέδρια, συναντήσεις με κρασιά στα Σκαλάκια και αλλού. Θυμάμαι πάντα να στρέφει το βλέμμα του προς τη μεριά της Πόπης, για να πάρει τη δική της επιβεβαίωση. Μια δυο φορές η Πόπη έπρεπε να φύγει, είχε μάθημα, και ήμουν εγώ που του χαμογέλασα ενθαρρυντικά. Μέχρι το τέλος, δεν δίσταζε να πει τη γνώμη του, να αποδοκιμάσει απρέπειες, αλλά και να στηρίξει την άλλη άποψη.
Τον Απρίλιο του 2018, στην εμβληματική αίθουσα Σαριπόλων της Νομικής Σχολής, έγινε το τελευταίο μάθημα. Ήμασταν όλοι εκεί. Ο Σταύρος αναλώθηκε, θέτοντας το ερώτημα από πού πηγάζουν τα δικαιώματα. Αν και καταπονημένος, ήταν ο ίδιος γελαστός, ορμητικός και έφτασε τη συζήτηση εκεί που ήθελε: τα δικαιώματα πηγάζουν από την αίσθηση δικαιοσύνης της κοινωνίας. Το ατέλειωτο χειροκρότημα στο τέλος έκρυβε μεγαλύτερο αποχαιρετισμό από αυτόν που συνήθως επιφυλάσσεται σε αποχωρούντα καθηγητή.
Και ήρθαν οι δύσκολες μέρες. Το τελευταίο καλοκαίρι πρόλαβε να βρεθεί στον Μόλυβο και από κει μας ήρθε, στις 21 Ιουλίου του 2018, το κακό μαντάτο. Απ’ όλα τα μέρη του κόσμου οι μαθητές του έσπευσαν μαζί με φίλους, παλιούς συντρόφους και συναγωνιστές. Στο ταβερνάκι στην Εφταλού, το βράδυ μετά την κηδεία, ανάμεσα σε κλάματα και γέλια, με τη βοήθεια των νεότερων που πλημμύριζαν με τις αναμνήσεις τους τη βραδιά, άρχισε, ναι, εκείνη την ώρα, η συζήτηση για το τι θα κάνουμε για να τον τιμήσουμε, τον ίδιο και το έργο του. Το πρώτο, ένα συμπόσιο στη μνήμη του, έγινε τον επόμενο Αύγουστο στον Μόλυβο. Κείμενά του εκδόθηκαν σε ένα τόμο “Δικαιοσύνη, η ουσία της πολιτικής”, από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, που παρουσιάστηκε τον Μάιο του 2019. Το βιβλίο ορόσημο “Η ελευθερία του λόγου στις ΗΠΑ” επανεκδόθηκε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, με πρόλογο και επίμετρο, πριν από λίγο καιρό και ο τιμητικός τόμος “Ανθρώπινα δικαιώματα σε καιρούς ανελεύθερων δημοκρατιών” παρουσιάζεται σήμερα.
Εκείνο το βράδυ, στην Εφταλού, την οδύνη μου διαδέχθηκε ένα βούρκωμα ανακούφισης, γιατί κατάλαβα τι έκανε ο Σταύρος όλα αυτά τα χρόνια. Με όλα αυτά τα νέα παιδιά, έσπειρε καλό σπόρο, έστειλε σε όλα τα πανεπιστήμια του κόσμου τους αποστόλους του και μετέτρεψε όλους εμάς τους φίλους του σε μια μεγάλη οικογένεια που τον θυμάται με συγκίνηση, τον έχει σαν μέτρο στις αποφάσεις της, στήριγμα στις δύσκολες ώρες. “Ποιος θα μας ξεχωρίζει το δίκαιο από το άδικο, ποιος θα μας δείχνει τον δρόμο τον σωστό;” γράφτηκε μεταξύ πολλών άλλων όταν πέθανε. Ο Σταύρος κατάφερε να γίνει δημοφιλής, λέγοντας αντιδημοφιλή πράγματα, με συνέπεια και ακεραιότητα. Ή γιατί ποτέ δεν επεδίωξε να γίνει δημοφιλής: ζούσε, έλεγε και δίδασκε αυτά που πίστευε, ανεξάρτητα από το προσωπικό ή επαγγελματικό κόστος που κάτι τέτοιο μπορούσε να έχει.
Θα μου επιτρέψετε να κλείσω με κάτι που έχω ήδη γράψει: “Το να μη δώσω νόημα στη ζωή, να μη δώσω αξία, να μη κάνω τη ζωή άξια βίου, αυτό είναι για μένα αποτυχία”, είπε κάποτε. Ο Σταύρος έδωσε νόημα στη ζωή του και φώτισε τις δικές μας».